Sięgnęli do historii

Kościół pw. św. Anny, pochodzący z XVI wieku, figuruje w rejestrze zabytków Fot. A. Rusinek

Malowniczo położone nad Narwią, u ujścia rzeczki Różnicy, jak przed wiekami, tak i dziś miasto obmywa błękitna Narew, która stała się tematem książek i wierszy wielu pisarzy i poetów, m.in. Macieja Sarbiewskiego, Wiktora Gomulickiego, Adolfa Dygasińskiego, Henryka Syski, Wacława Lipowskiego i innych. Wacław Lipowski (ludowy poeta z Różana - przyp. red.) nosił w sobie dwie pasje artystyczne: granie i pisanie. Związał się całym sercem ze swoim Różanem i ziemią nadnarwiańską. W wierszu »Różana. Legenda« opowiada o tym, skąd wzięła się nazwa Różan: »A w pamięć córki wodzowej dał nazwę osadzie już nowej Różana«. Pod tekstem utworu autor zapisał następującą informację: Legenda, którą w rymy ułożyłem, z opowiadań starych ludzi, którzy tu z dziada pradziada żyli, posiada dużo prawdy. Przed nadaniem praw miejskich Różanowi w 1378 roku, Różana była pierwotnie małą osadą rządzoną przez najstarszych w osiedlu ludzi, dawnych Boran, a wodzem ich był tytułowany komes. Potem dopiero księżniczka Anna Mazowiecka uzyskała prawa królewskie" - napisał w pracy magisterskiej poświęconej rodzinnemu miastu Henryk Bogdański.

Prawa nadał książę Janusz

Przyjmuje się, że prawa miejskie Różanowi zostały nadane w 1378 roku, za czasów panowania na Mazowszu Janusza I Starego, księcia warszawskiego, który panował na tej części ziem mazowieckich do 1429 roku. W 1403 roku Różanowi zostały nadane prawa chełmińskie. Na podstawie różańskich praw miejskich w 1434 r. nadano takie same prawa miejscowości Nur (dziś powiat Ostrów Mazowiecka), a rok później wsi Ostrowia, która dzisiaj jest Ostrowią Mazowiecką.

Ziemią różańską potem rządzili Janusz II, Książę Ciechanowski - syn Bolesława IV, potem Książę Konrad III, księżna Anna Radziwiłłówna, wreszcie już w XVI wieku król Zygmunt Stary. Za jego czasów Różan stał się siedzibą starosty grodowego, odbywały się też tutaj sądy ziemskie i grodzkie. W końcu XVI wieku Ziemia Różanska obejmowała 922 km kwadratowe i 210 miejscowości, daleko wykraczających poza dzisiejszą różańską gminę.

W granicach administracyjnych Różana znajdowały się wówczas wsie: Łaś, Perzanowo, Rżaniec i Załuzie. W końcu XV wieku został zbudowany most na Narwi, który znacznie przyspieszył rozwój Różana, ożywiając handel.

Różan w tym czasie miał, jak dzisiaj burmistrza i rajców. Miasto było zwolnione od płacenia ceł, mogło mieć postrzygalnię sukna, wagę i łaźnię - czyli to co wnosiło dochody do książęcej kasy. Mieszkańcy ziemi różańskiej należeli do różnych stanów: szlacheckiego, rycerskiego, kmiecego, mieszczańskiego i duchownego. Sam Różan od początku istnienia był miastem rolniczo-handlowo-usługowym. Rzemieślnicy - kuśnierze, kowale, ślusarze, zduni, tkacze - zrzeszeni byli w cechach.

Pożary i epidemie

Różan strawiony był przez kilka pożarów - m.in. w 1526, 1813 i 1817 roku. W XVII wieku ciężko przeżył najazd szwedzki i liczne epidemie. W 1675 roku w Różanie pozostało zaledwie 75 mieszkańców. W następnym stuleciu liczba mieszkańców wzrosła pięciokrotnie i miasto stopniowo się rozwijało.

Po trzecim rozbiorze Polski, w XVIII wieku Różan znalazł się w zaborze rosyjskim, a później w granicach Królestwa Kongresowego. W czasie Powstania Styczniowego, w 1863 roku toczono tu krwawe walki pod Szygami i Magnuszewem oraz nad Narwią, w samym Różanie. Za te niepodległościowe walki Różanowi zostały w 1869 roku odebrane, przez władze carskie, prawa miejskie. A wkrótce potem zbudowano w Różanie carskie forty obronne - rozbudowywane i wzmacniane do początków XX stulecia.

W wojennej zawierusze

Na początku XX wieku Różan liczył prawie 4,5 tys. mieszkańców. Pierwsza wojna światowa nie ominęła miasta. 26 sierpnia 1915 roku niemieckie pociski zniszczyły kościół i plebanię. Po odzyskaniu niepodległości, w lutym 1919 roku Różanowi zostały przywrócone prawa miejskie odebrane wskutek restrykcji po Powstaniu Styczniowym. Miasto zostało włączone do powiatu makowskiego, a władze polskie przywróciły mu pierwotny herb - pięć białych płatków róży na czerwonej tarczy.

Rok później, podczas wojny polsko-bolszewickiej Różan stracił 14 mieszkańców - działaczy Komitetu Obrony, powołanego przez nauczyciela Jerzego Bałtusisa. Zamordowano ich 23 sierpnia 1920 roku we wsi Miecze pod Grajewem. A burmistrza Różana, Piotra Zygmunta, żołnierze radzieccy zamordowali w Szwelicach (obecnie gm. Karniewo).

W okresie międzywojennym Różan prężnie się rozwijał, kwitł handel, usługi i drobny przemysł. Miasto liczyło prawie pięć tysięcy mieszkańców (tyle co dzisiaj cała gmina Różan), z czego połowę stanowiła ludność pochodzenia żydowskiego. Niewątpliwy wpływ na rozwój Różana wywierała Szkoła Podchorążych Piechoty zlokalizowana w Kaszewcu.

W czasies II wojny światowej Różan został doszczętnie zniszczony - najpierw podczas walk obronnych we wrześniu 1939 roku, potem jesienią 1944 roku. Bohaterską obronę Różana w kampanii wrześniowej, zakończoną zajęciem miasta przez Niemców 7 września 1939 roku utrwalił Wojciech Żukrowski w powieści "Dni klęski". Podczas okupacji hitlerowskiej w forcie nr 1 Niemcy utworzyli żydowskie getto. Wielu mieszkańców Różana utraciło życie, zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty. Miasto podczas II wojny światowej zostało zniszczone w 95 procentach. A jednak ludzie tu powrócili. I zbudowali od nowa swoje miasto. Różan jest dziś, poza Makowem Mazowieckim, najprężniejszym ośrodkiem w powiecie makowskim. N

Aldona Rusinek