Józef Sawa-Caliński

Józef Sawa-Caliński działał sam i był trudnym przeciwnikiem. Budził podziw szybkością przemieszczania się i umiejętnościami strategicznymi, nic dziwnego więc, że cieszył się wielką popularnością, zwłaszcza w kręgach plebejskich. Szlachta jednak była wobec niego nieufna. Przywódcy konfederacji barskiej podjęli wprawdzie próby porozumienia się z Sawą, każąc mu podporządkować się Ignacemu Malczewskiemu, ale wezwań tych dumny kozak nie usłuchał. W 1770 roku w Orszymowie na ziemi wyszogrodzkiej wybrano Sawę na marszałka tych ziem. Tym samym Sawa został jedynym marszałkiem nieszlachcicem w dziejach konfederacji.

Józef Sawa-Caliński jest jedną z najbarwniejszych i najmniej znanych postaci konfederacji barskiej. Przasnyski historyk dr Radosław Waleszczak uważa, iż: "bez cienia wątpliwości można postawić Sawę w jednym szeregu z najsłynniejszym barskim konfederatem K. Pułaskim".

Józef Sawa-Caliński urodził się w Stepaszkach nad Bohem, a wychował w domu swego trzeciego ojczyma Moszczyńskiego w Płociach-Mszczonach w Mławskiem. Spolonizował się i uzyskał staranne wykształcenie, ale nigdy nie przestał nazywać siebie kozakiem. Swoją przygodę z partyzantką rozpoczął w 1978 roku. Rok później zwerbował liczną grupę Kurpi, m.in. z Puszczy Ostrołęckiej i Przasnyskiej, dzięki którym skutecznie blokował komunikację ambasady rosyjskiej z Petersburgiem na traktach: Warszawa-Gdańsk i Warszawa-Wielbark. Sawa stoczył niezliczone ilości bitew i potyczek, odnosząc przy tym wiele ran: rozbił oddział rosyjski w Przasnyszu, pod Ostrołęką zagarnął część pułku dragonów koronnych, a gdy w czasie walk pod Tykocinem jego oddział został rozbity, wycofał się do Puszczy Zielonej, gdzie w forcie wzniesionym w Zarębach koło Chorzel szkolił nowych rekrutów. W tym okresie Sawa działał praktycznie na własną rękę. Kilkakrotne próby przywódców konfederacji - Ignacego Malczewskiego i Adama Szaniawskiego - podporządkowania go sobie nie powiodły się, gdyż Sawa miał krytyczny stosunek do generalicji konfederacji. Było to spowodowane postępowaniem przede wszystkim Adama Krasińskiego, który ulegał uprzedzeniom stanowym.

W styczniu 1770 roku Sawa wielokrotnie staczał potyczki ze ścigającymi go oddziałami rosyjskimi od Myszyńca do Mławy, a w lutym dokonał napadu na kilkusetosobowy oddział rosyjski transportujący pieniądze. Sukcesy i sława Sawy spowodowały, iż Rosjanie gorączkowo dążąc do jego śmierci wyznaczyli za jego głowę nagrodę. Sawa schronił się wówczas w Puszczy Zielonej i rozesłał pogłoskę o swojej śmierci. Wkrótce jednak ponownie podjął działania zbrojne. W sierpniu 1770 siły jego liczyły już ponad dwa tysiące żołnierzy. Jednym z ważniejszych zwycięstw Sawy była bitwa stoczona 31 października 1770 r. w Krzynowłodze z tysięczną armią Salomona. Zadał wówczas nieprzyjacielowi duże straty, przy znikomych własnych (43 poległych i 18 rannych). A rok później Sawa dowodził już 3 tys. ludzi.

26 kwietnia 1771 pod Szreńskiem koło Mławki na czele 500-osobowego oddziału stoczył walkę z mjr. Salomonem. Tu został ciężko ranny w biodro i cięty szablą w głowę. Nieprzytomny, z pola bitwy został wyniesiony przez swych towarzyszy. Następnego dnia wytropiony przez Rosjan, ujęty i odwieziony do Przasnysza. Najprawdopodobniej na trop Sawy naprowadził Moskali żydowski cyrulik z Mławy, który opatrywał jego rany. Pod groźbą wzięcia na męki zdradził miejsce kryjówki. Dzielny kozak wolał śmierć od moskiewskich więzieni i dlatego po odzyskaniu przytomności zerwał bandaże, co spowodowało śmierć z upływu krwi. Dokładne miejsce pochówku Sawy-Calińskiego nie jest znane. Z niektórych zapisków wynika, iż pochowano go przy figurce w polu pod Przasnyszem.

***

Konfederacja barska 1768-1722 była zbrojnym związkiem szlachty. Została zawiązana 29.02.1768 roku w Barze na Podolu. Swym zasięgiem objęła całe ziemie Rzeczpospolitej. Głosiła hasła obrony wiary i wolności szlacheckiej, występując przeciwko ustawom sejmowym podjętym w 1768 roku, a głównie przeciwko ustawie o równouprawnieniu dysydentów. Protestowała także przeciw ustępliwości Stanisława Augusta Poniatowskiego wobec Rosji. Cele swe zamierzała osiągnąć poprzez wprowadzenie na tron polski przedstawicieli rodziny Wettinów i wyzwolenie się spod wpływów rosyjskich. Po upadku konfederacji część jej przywódców została na emigracji, a około 5000 jeńców zesłano na Sybir. Państwa ościenne oskarżając Polskę o anarchię i całkowity rozkład państwa dokonały w 1772 roku jej I rozbioru.